Posted 12 May 2009 - 16:07
...
Evo jos jednom da postiram neke materijale iz "Jugoslavike", JLZ "M. Krleza" iz 1984, - izvode iz dva separata "Albanci" i "Albansko-Jugoslavenski (Jugoslovenski) odnosi, koje sam vec postavio na temi o istoriji, - no nije zgoreg postovati to opet, i opet, i opet ...
>> ... Složeni odnosi u XIX st.
Albansko-južnoslavenski odnosi u XIX st. odvijaju se u složenim prilikama nacionalnooslobodilačkih pokreta i ustanaka, njihovih razlika i ovisnosti, razvoja nacija, ekspanzionizma mladih balkanskih država i sve većeg miješanja stranih sila. Bojeći se povezivanja oslobodilačkih pokreta turske su vlasti nastojale potaknuti vjersku netrpeljivost i iskoristiti društvenu podijeljenost potlačenih naroda, a formirajući vilajete s miješanim stanovništvom, kao 1864, omesti nacionalno okupljanje neturskih naroda. Crnogorske vladike od Petra I nastojale su uspostaviti i održati veze s plemenima u sjevernoj Albaniji radi zajedničke borbe. Petar II održavao je veze s plemenima iz Velike Malesije i pomagao ih oružjem i novcem, a u borbi za Podgoricu (1832) njemu su se pridružili Hoti. Takva politika nastavljena je za Danila I i Nikole II, osobito za protuturskih ratova i ustanaka od 50-ih do 70-ih godina. Ovi su u Albanaca budili težnju za vojnim savezništvom s Crnogorcima. Iako je u turskoj vojsci uvijek bilo albanskih jedinica, a od 1855. i kršćanskih obveznika, koje je Carstvo u svim svojim pokrajinama mobiliziralo i upotrebljavalo protiv oslobodilačkih pokreta, značajno je da su se Albanci katolici u XIX st. više puta sustezali od ratovanja protiv svojih susjeda, poglavito Crnogoraca, iako su u graničnom području izbijali povremeno sukobi i svađe. Od srpsko-albanskih doticaja u prvoj pol. XIX st. mogu se spomenuti sukobi od Karanovca (1805) do Sjenice i fronte kod Niša, na Kosovu i u slivu Južne Morave za prvog srpskog ustanka te odnosi Miloša Obrenovića 1828-31. sa Ali-pašom u Janjini i Mustafa-pašom Bušatlijom u Skadru. Politički pak program mlade srpske države, uobličen u Garašaninovu Načertaniju, koji je računao s izlaskom Srbije na more u Albaniji, opterećivao je razvoj odnosa i bio temelj kasnijim postupcima srpske vlade prema Albaniji. Za kneza Mihajla (1860-68) planiran je protuturski kršćanski ustanak na Balkanu i 1868. jedna je albanska delegacija posjetila Beograd, ali su prije (1861) Srbija i Grčka ipak snovale podjelu Makedonije i Albanije.
Na Albance je znatno djelovao ustanak u BiH 1875. Turske su vlasti poticale protuslavensko raspoloženje, upotrebljavale albanski muslimanski bašibozuk, ali nisu mogle prikupiti dobrovoljce među katoličkim Albancima. Kada su 1876. Srbija i Crna Gora stupile u rat, turske su vlasti ponovno tražile dobrovoljce, računajući s muslimanskim vjerskim osjećajem i ratom protiv Slavena kršćana, a onda su prišle nasilnoj mobilizaciji. Mirditi i malesijska plemena odbili su poslati svoje odrede u tursku vojsku, a Rusija je, hoteći iskoristiti oslobodilačku borbu balkanskih naroda kako bi učvrstila svoje pozicije na Balkanu, podupirala plan o albanskom ustanku u savezu s Crnom Gorom. Nakon sastanka u Mirditima potkraj 1876. u Crnu Goru je upućen poslanik s pismom o albanskoj pripravnosti za ustanak. Crnogorske pobjede 1877. još su više u sjevernoj Albaniji potaknule raspoloženje u korist Crne Gore, a potkraj godine knez Nikola je pregovarao s vođama albanskih gorštaka. Tada je s mirditskim glavarom Prenk Bib Dodom pregovarao Marko Miljanov, crnogorski književnik, pisac knjige Život i običaji Arbanasa i pobornik dobrih međusobnih odnosa, koji je 70-ih godina djelovao među sjevernoalbanskim plemenima kako bi ih predobio za protuturski savez ili barem za neutralnost u slučaju crnogorsko-turskoga rata. Na početku 1878. izbio je nato nevelik ustanak u sjevernoj Albaniji, pri čemu je paralizirajuću ulogu imala austrougarska diplomacija koja je željela razbiti crnogorsko-albanski savez i suzbiti ruski utjecaj. Velika istočna kriza (1875-78) - za koje je ponovno došlo do demografskih promjena - politički je aktivirala Albance na temelju nacionalno-političkoga programa (-> prizrenska liga).
Albansko-makedonsko zbližavanje
Za odnose s Makedoncima, tada još pod turskom vlašću, karakteristična je suradnja u Nacionalnoj skupštini Makedonije (1880. na Gramosu) i tada izabranoj Privremenoj makedonskoj vladi u kojoj je potpredsjednik bio Albanac Ali Efendi, zatim u Makedonsko-albanskoj revolucionarnoj ligi (1887) i Komitetu za autonomiju Makedonije i Albanije u Londonu (1893-1905); tako su poznati Ligin Apel Albancima za »bratsko jedinstvo« u borbi za oslobođenje dvaju naroda i Proglas Nacionalno centralne albansko-makedonske lige od 10. X 1898, koji ističe kao glavni cilj nezavisnost Albanije i Makedonije te formiranje konfederativne države svih tamošnjih naroda bez obzira na ime, vjeru i jezik. Duh te suradnje izrazio se i u Liginim listovima Eastern European Review i L'Autonomies dok je rimska La nazione albanese zastupala težnje za velikom albanskom državom. U Sarajevu je 1905. osnovan Makedonsko-albanski komitet s istim ciljevima. Albanac Sami Frasheri albanske je saveznike vidio u ugnjetenim narodima evropske Turske, dakle i u Makedoncima. Kada je 1899. porastao protuturski pokret u Makedoniji, tursko nastojanje da Albance okrene protiv njega nije uspjelo, i oni nisu poslali svoje odrede u Makedoniju. Zbog carigradske reformne politike, koju su nametale velike sile, a i zbog pogoršane gospodarsko-društvene situacije na Kosovu i u nekim dijelovima sjeverne Albanije, počele su potkraj zime 1903. albanske pobune. I albanski kongres u Elbasanu (1909) nakon mladoturske revolucije u svojim je zaključcima suradnju s Makedoncima priznao uvjetom stjecanja autonomije Albanije. Opća borba zbliživala je Makedonce i Albance. Njihovi nacionalni komiteti održavali su prijateljske odnose. Izbjegličko novinstvo i jednoga i drugoga naroda pokazivalo je razumijevanje i propagiralo ideju oružanoga ustanka i saveza potlačenih naroda.
Manipulacije stranih sila
Živi gospodarski, uglavnom trgovački odnosi s Crnom Gorom, Srbijom i Makedonijom karakteristični su i u XIX st. za albanske gradove, posebno Skadar i Elbasan. Uz općenit porast oslobodilačkih pokreta i njihovo prožimanje nekoliko je faktora unosilo nesklad pa i antagonizam u albansko-južnoslavenske odnose u početku XX st. S jedne strane to je za sultana Abdula Hamida II (1876-1909) propagiranje vjersko-političke doktrine panislamizma te poticanje vjerske netrpeljivosti i šovinizma prema susjednim južnoslavenskim narodima, a i Portino privlačenje sebi nekolicine velikih albanskih feudalaca. S druge strane djelovale su strane sile, osobito Austro-Ugarska i Italija koje su, mijenjajući svoju politiku, ali ne i interesne ciljeve, Albaniju htjele iskoristiti kao protutežu južnoslavenskim državama i za svoju penetraciju na Balkanski poluotok. One su u tom duhu iskoristile tadašnju vanjsku politiku balkanskih država koje su stremile podjeli evropske Turske, osobito Makedonije i Albanije, i čiji su neki publicisti nijekali zrelost albanske nacije i osporavali joj pravo na državu. Pa ipak, upravo pod utjecajem balkanskih zbivanja jačala je u Albaniji težnja za efikasnom zaštitom teritorija naseljenog albanskim pučanstvom i za stvaranjem nezavisne albanske države. Napokon, napredni pripadnici svih balkanskih naroda vidjeli su - usprkos stranoj politici i šovinističkoj politici svojih vlada - saveznike u nacionalnom i revolucionarnom pokretu svojih naroda, pa se tako i dalje mogla razvijati njihova suradnja.
Crna Gora i Srbija pomažu albanske ustanke
Za albanskih ustanaka 1910-12. Crna Gora i Srbija pružale su ustanicima moralnu i materijalnu potporu, iako pri tome obje zemlje nisu zaboravljale ni svoje vanjskopolitičke ciljeve. Od jeseni 1910. na Cetinju je postojao dobrotvorni odbor za pomoć albanskim izbjeglicama. U svojem pozivu za pomoć odbor je isticao kako su Albanci Crna Gora braća, stoljetni susjedi s kojima Crnogorce vežu i mnoge povijesne tradicije. U Crnu Goru sklanjali su se ustanici, pomažu njihove obitelji pa i cijela naselja. Stanovništvo i vlada Crne Gore primali su ih i materijalno im pomagali, a koncentracija turske vojske na crnogorskoj granici uzrokovala je napetost, koja je posredovanjem Rusije i Austro-Ugarske riješena sporazumom o uređenju graničnog sukoba i pitanja albanskih izbjeglica (28. VII 1911).
Tucovićeva osuda ekspanzionizma prema Albaniji
U albansko-južnoslavenskim odnosima -> balkanski ratovi su imali dvojako značenje. Rat balkanskih saveznika protiv Turske prepletao se s nacionalnooslobodilačkom borbom potlačenih naroda u njoj, ali je dao maha i uskim interesima balkanskih država čija su teritorijalna presezanja zahvaćala i albansko područje. I dok su u početku rata Albanci pružali slabiji otpor nego što je očekivala srpska vrhovna komanda, njihovo se raspoloženje ubrzo promijenilo zbog kasnijih postupaka novih vlasti (makedonsko i albansko pučanstvo bilo je izvrgnuto represalijama i vojnim rekvizicijama); prodoru srpske vojske preko sjeverne Albanije prema Jadranskom moru Albanci su pružali otpor. I crnogorska opsada Skadra samo je mogla pogoršati te prilike, u kojima je Tucovićeva osuda ekspanzionizma prema Albaniji bila ne samo opravdan protest i razuman glas nego i izražaj one srpske napredne misli koja je kao dio najbolje jugoslavenske baštine ugrađena u same temelje albansko-jugoslavenskih odnosa. Svoje poglede na politički i državni razvoj te međusobne odnose iznio je Tucović u knjizi Srbija i Albanija (1914).
Kada su veći dio Albanije okupirali balkanski saveznici, javila se Austro-Ugarska kao zaštitnica »slobode i nezavisnosti« Albanije da, uz potporu Njemačke, prepriječi Srbiji put prema Jadranskom moru. S istim razlogom te zbog svojih interesa u Albaniji i jadranskom bazenu tako je postupila i Italija, pa je kao rezultat borbe albanskoga naroda, pobjede balkanskih saveznika i politike stranih sila proglašena 28. XI 1912. nezavisnost Albanije, iz koje su se opet pod pritiskom velesila morale povući srpska i crnogorska vojska. I određivanje granica nove Albanije, što su učinile također velesile, nije prošlo bez traga u albansko-jugoslavenskim odnosima. Neki su makedonski krajevi na liniji od Kostura do Šar-planine ostali u Albaniji.
Makedonski program balkanske federacije
U septembru 1913. Albanci su upali u debarski kraj, što je bilo povod reakciji srpskih socijal-demokrata koji su to nazvali »trećim balkanskim ratom«. Inače baš je tada dolazilo do suradnje makedonskih i albanskih nacionalnih radnika, neki su se od Makedonaca sklanjali u Albaniju, a Makedonski glas svojim napisima 1913-14. u Petrogradu i njegov izdavač Makedonska kolonija na čelu s D. D. Čupovskim podupirali su borbu albanskog naroda za državu i samostalnost. Makedonski revolucionarni komitet Čupovskog u Petrogradu u svom je Programu Balkanske Federativne Demokratske Republike nabrojio 1917. kao njezine federalne republike Makedoniju, Albaniju, Crnu Goru, Grčku, Srbiju, Bugarsku, Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, Sloveniju i Traciju.
I zbivanja za I svjetskog rata negativno su se odrazila na albansko-jugoslavenske odnose. U junu i julu 1915. Crna Gora je okupirala dijelove sjeverne Albanije sa Skadrom, a Srbija Elbasan, Tiranu i Drač. Kada je u jesen te godine došlo do Mackensenove ofenzive na Srbiju, u pozadini srpske i crnogorske vojske u Makedoniji i na Kosovu izbile su albanske pobune, a nakon vojničkog sloma Srbije, njezina je vojska na povlačenju kroz Albaniju bila izložena napadajima. Takvim nepovoljnim razvojem obilježen je prijelaz u novu, poratnu fazu albansko-jugoslavenskih odnosa. R.
Period od 1918. do 1941. Na jugoslovensko-albanske odnose u periodu između dva svetska rata bitno je uticao jugoslovensko-italijanski rivalitet u jadranskom basenu. Stvaranje jugoslovenske države kosilo se s pretenzijama italijanskih iredentista za gospodstvo na obema obalama Jadranskog mora i dalji prodor na Balkan. Pošto je Italija za glavni pravac prodora na Balkan izabrala Albaniju zbog njenog strateškog položaja na istočnoj obali Otrantskih vrata, na ovom području je italijansko-jugoslovenska surevnjivost došla do najjačeg izražaja. Jugoslovenski vladajući krugovi su na zakoračenje Italije u Albaniju gledali kao na ugrožavanje najosetljivijeg područja državne teritorije - Moravsko-vardarske doline. Pored toga Italija je stalno podstrekavala albanski iredentizam prema Kosovu i drugim delovima jugoslovenske teritorije na kojima živi albanska narodnost, politički i finansijski pomagala albansku emigraciju s Kosova i organizovala upade na jugoslovensku teritoriju, a uz njenu pomoć na teritoriji južne Albanije stvorena je baza VMRO-a, odakle su oružane čete upadale na teritoriju Jugoslavije i vršile terorističke akcije. Zbog svega toga cilj jugoslovenske politike prema Albaniji u periodu između dva svetska rata bio je da se pronađu sredstva i snage za pariranje rastućem italijanskom uticaju. Pri tome su se jugoslovenski vladajući krugovi služili u politici prema Albaniji istim metodama kao i Italija: direktno su se mešali u unutrašnju politiku korumpiranjem albanskih barjaktara i drugih uticajnih ličnosti, podsticanjem nezadovoljstva i pobuna protiv vlade u Tirani ako bi se ocenilo da je ona potpala pod italijanski uticaj, davanjem pribežišta albanskim anti-italijanski raspoloženim emigrantima koje je finansijski pomagala i organizovala radi rušenja nepoželjnih vlada i dovođenja na vlast ličnosti pod jugoslovenskim uticajem. Sve to stvaralo je stanje nesigurnosti s obe strane granice i stalno opterećivalo jugoslovensko-albanske odnose. U tom smislu delovalo je i nepriznavanje nacionalnih manjinskih prava albanskom življu u Jugoslaviji i jugoslovenskom življu u Albaniji, jer se ni jedna strana nije pridržavala statuta Društva naroda o zaštiti manjina.
Italija podupire Turhan-pašu, Jugoslavija Esad-pašu
Posle povlačenja austrougarskih trupa Albaniju su krajem 1918. okupirale francuske, italijanske i srpske trupe. Francuske trupe držale su delove južne Albanije, srpske granični pojas u srednjoj i severnoj Albaniji otprilike do reke Drima, a najveći deo južne i srednje Albanije kontrolisale su italijanske trupe. Italija je nastojala da realizuje obećanja koja je dobila Londonskim ugovorom 1915: da zadrži puni suverenitet nad ostrvom Sasenom i Valonom sa zaleđem i protektorat nad preostalim delom Albanije. U tom cilju ona je u decembru 1918. organizovala formiranje proitalijanske vlade Turhan-paše Permetija u Draču (»Dračka vlada«), koja je odmah pristala da za albanskog kneza primi člana dinastije Savoja i italijanske savetnike u privredi i državnoj administraciji. Protiv ove vlade Jugoslavija je podržavala vladu Esad-paše Toptanija koja je bila pod jugoslovenskim uticajem. Obe vlade uputile su svoje delegacije na Mirovnu konferenciju u Parizu. Sile Antante su na Mirovnoj konferenciji pokazale sklonost da ispune obećanja data Italiji 1915. Da bi onemogućila zakoračenje Italije na istočnu obalu Otrantskog kanala, jugoslovenska vlada je kao prvo rešenje tražila očuvanje nezavisne albanske države u granicama iz 1913. Ako bi Italija ipak dobila Valonu sa zaleđem, kao drugo rešenje traženo je pripajanje delova severne Albanije sa Skadrom Jugoslaviji. Polazeći od ovakve politike ona je podržala sazivanja albanskog nacionalnog kongresa u Ljušnji i formiranje nove vlade na čelu sa Sulejmanom Delvinom u januaru 1920, koja je oduzela sva ovlašćenja »Dračkoj vladi«. Tada je u Albaniji ojačao uticaj esadovaca, pristalica oslanjanja na Jugoslaviju. Jugoslavija je istovremeno pomagala i albanski pokret za isterivanje italijanskih trupa iz Albanije, što je usledilo u leto 1920, kad je posle poraza kod Valone Italija morala da se pomiri s gubitkom ove važne luke, ali je ugovorom od 2. VIII 1920. uspela da zadrži ostrvo Saseno.
U junu 1920. ubijen je u Parizu Esad-paša, posle čega je došlo do osipanja njegovih pristalica u Albaniji i slabljenja jugoslovenskog uticaja. U toku 1921. sve više jača uticaj Italije koja je posle vojničkog poraza usvojila politiku »mirnog prodiranja« u Albaniju putem ekonomske i političke aktivnosti. U Beogradu je ocenjeno da će italijanska akcija dovesti do pune italijanske dominacije. Da bi se obezbedila jugoslovenska dominacija nad severnom Albanijom, tada je podržan separatistički pokret mirditskog prvaka Marka Gjonija koji je u leto 1921. proglasio »Mirditsku republiku« pod zaštitom Jugoslavije,, ali je ona brzo likvidirana, a stav jugoslovenske vlade naišao na osudu i Društva naroda. Albansko pitanje na Mirovnoj konferenciji okončano je odlukom Konferencije ambasadora velikih sila 9. XI 1921. kojom je priznata nezavisna albanska država u granicama iz 1913, ali je Italiji ipak priznat »specijalni interes« za očuvanje albanske nezavisnosti, što je ovoj davalo mogućnost za mešanje u unutrašnje poslove i intervenciju.
Jugoslovenska vlada podržava bega Zogua
U toku 1922. došlo je do normalizovanja jugoslovensko-albanskih odnosa. U septembru 1922. otpočelo je rad albansko poslanstvo u Beogradu. Posle ubistva Esad-paše jugoslovenska vlada je podržavala mladog maćanskog prvaka Ahmed-bega Zogua, koji je u decembru 1922. došao na čelo vlade. Sa Zoguovom vladom pokrenuta su i pitanja ekonomske saradnje. Na Cetinju je osnovana Srpsko-albanska banka sa zadatkom da radi na unapređenju trgovine i saobraćaja između dve zemlje. Postignut je i privremeni sporazum o malograničnom prometu, koji je omogućavao albanskim državljanima da dolaze na pijace u jugoslovenskoj graničnoj zoni. Zogu je uživao i podršku Velike Britanije kojoj je dao koncesije za istraživanje nafte u Albaniji. Zbog toga je Italija pomagala njegove protivnike koji formiraju opozicioni blok pod vodstvom episkopa Fan Nolija, koji traži demokratske reforme i ukidanje feudalnih odnosa na albanskom selu. Opozicioni blok je dobijao sve veću podršku i njegova snaga je rasla. Pod pritiskom nezadovoljstva u zemlji Zogu je u februaru 1924. prepustio predsedništvo vlade Shefqet-begu Verllaciju, jednom od najvećih zemljoposednika i protivnika agrarne reforme, a sam je zadržao resor ministra unutrašnjih poslova. To je još više ojačalo nezadovoljstvo masa koje se okupljaju oko Fan Nolijevog demokratskog programa. U zemlji je stvorena revolucionarna situacija, koja je u junu 1924. prerasla u oružani ustanak pred kojim je vlada bila nemoćna pa je Zogu sa svojim pristalicama prebegao u Jugoslaviju, a novu vladu je formirao episkop Fan Noli. Time je u Albaniji pobedila buržoasko-demokratska revolucija.
Jugoslovenska vlada je odmah zauzela neprijateljsko držanje prema Fan Nolijevoj vladi. Ona je protivnike najavljenih reformi, zemljoposednike i barjaktare severne Albanije, podsticala na otpor i emigriranje u Jugoslaviju gde su vršene pripreme Zoguovih pristalica za upad u Albaniju i obaranje Fan Nolijeve vlade. Revolucionarna albanska vlada nije bila u stanju da sprovede najavljene reforme. Njena nemoć da slomi otpor zemljoposednika uticala je na to da počne da gubi podršku i u seljačkim masama. Njen položaj bio je otežan i time što nije uspela da dobije međunarodno priznanje, zbog čega je izostala i mogućnost dobijanja inostranih kredita neophodnih za saniranje finansijskih teškoća u koje je zapala. Kad je na kraju pokušala da svoj položaj popravi uspostavljanjem diplomatskih odnosa sa SSSR-om, optužena je za boljševičku diverziju na Balkanu. Sve je to išlo u prilog Ahmedu Zoguu i njegovim pristalicama koji su uz pomoć jugoslovenske vlade i uz učešće belogardejskih oficira 13. XII 1924. upali sa jugoslovenske teritorije u Albaniju i, pošto1 su slomili otpor vladinih snaga, već 24. XII ušli u Tiranu, a Fan Noli je morao da emigrira u Italiju. Albanija je proglašena za republiku, a Zogu je postao njen predsednik.
Povratnik Zogu okreće se Italiji
Jugoslovenska vlada je vraćanje Zogua na vlast smatrala velikim političkim uspehom i garantijom za učvršćenje njenog uticaja u Albaniji. Međutim, Zogu je tražio dalju finansijsku pomoć i isporuke oružja. Jugoslovenska vlada nije mogla da zadovolji albanske flnansijske potrebe, a Generalštab je odbio isporuke oružja jer je smatrao da je Zogu nepouzdan i da to oružje jednog dana može biti upotrebljeno protiv Jugoslavije. Zato se Zogu ubrzo okrenuo Italiji, koja je iz političkih razloga bila spremna da podnese finansijske žrtve i već 1925. odobrila Albaniji zajam od 50 mil. zlatnih franaka. Iste godine osnovana je Albanska narodna banka s dominantnim italijanskim uticajem, dok je jugoslovensko učešće bilo samo simbolično. Italija je počela isporučivati i oružje Albaniji. Zauzvrat ona je obezbedila dolazak italijanskih instruktora u albansku vojsku i državna nadleštva i dobila brojne ekonomske koncesije koje su joj omogućile punu kontrolu nad albanskom privredom. Zogu je nastojao da se i dalje prikazuje kao prijatelj Jugoslavije pa je 1925. u Skadru osnovana Srpska banka, a 1926. potpisan je i trgovinski ugovor. Ali, posle osnivanja Albanske narodne banke Srpska banka nije imala mogućnosti za rad pa je 1927. zatvorena. Ni trgovinski sporazum nije dao značajne rezultate. Tako se udeo Jugoslavije u albanskom uvozu od 1926. do 1931. kretao između 3,6 i 9,4%, a u albanskom izvozu samo između 1,5 i 3,4%.
Zogu monarh uz pomoc Italije
Sredinom 1926. došlo je do zaoštravanja italijansko-jugoslovenskih odnosa jer Jugoslavija nije ratifikovala Nettunske konvencije. Na to je Italija odgovorila pojačanom antijugoslovenskom akcijom na Balkanu. U tom sklopu potpisan je 27. XI 1926. u Tirani italijansko-albanski pakt o prijateljstvu, kojim je Italija garantovala ne samo teritorijalni već i politički i pravni status quo u Albaniji, što je značilo Zoguov režim. Posle potpisivanja Tiranskog pakta jugoslovenska vlada je ocenila da je Zogu sasvim potpao pod uticaj Italije i počela je da radi na njegovom zbacivanju. To je naredne godine dovelo do incidenata i prekida diplomatskih odnosa 4. VI 1927. Tek posle intervencije velikih sila sukob je izglađen i odnosi obnovljeni 8. VIII. Da bi poboljšala svoj položaj prema Italiji, jugoslovenska vlada je povela politiku zbliženja sa susednim balkanskim zemljama, a 11. XI 1927. potpisala pakt o prijateljstvu s Francuskom. Na to je Italija odgovorila potpisivanjem Drugog tiranskog pakta 22. XI 1927. To je bio vojni savez u trajanju od 20 godina. Posle toga u sve albanske štabove i vojne jedinice došli su italijanski oficiri kao vojni instruktori. U Beogradu je ocenjeno da u osnovi ovakve politike vezivanja s Italijom stoje revandikacije albanske vlade na delove jugoslovenske teritorije i da će te težnje, koje Italija smišljeno podstiče, uvek biti jače od zaziranja od italijanskog zakoračenja u Albaniju. Ovo uverenje ojačano je 1928. kad je Zogu uz podršku Italije uveo monarhiju i proglasio se za kralja Albanaca.
Albanske ekonomske i finansijske teškoće
Krajem 1929. povedeni su albansko-italijanski pregovori za novi zajam; završeni su 26. VI 1931. potpisivanjem ugovora o zajmu od 100 mil. zlatnih franaka koji je Italija trebalo da stavi na raspolaganje albanskoj vladi u 10 godišnjih rata. U toku ovih pregovora Italija je pojačala pritisak za potčinjavanje Albanije. Zogu je uvideo da suviše veliki italijanski uticaj postaje opasan i za njegov položaj pa je počeo da traži poboljšanje odnosa s Jugoslavijom i Velikom Britanijom. Već u toku teških italijansko-albanskih pregovora 1929-31. došlo je do poboljšanja jugoslovensko-albanskih odnosa, što se odrazilo u povratku jednog dela albanskih emigranata iz Jugoslavije i potpisivanju ugovora o ekstradiciji prestupnika u septembru 1931. Pored toga, albanska vlada je onemogućila upadan je kačačkih četa na teritoriju Jugoslavije. Krajem 1931, oslanjajući se na podršku Jugoslavije i Velike Britanije, Zogu je odbio da produži važnost Tiranskog pakta iz 1926. za narednih 5 godina. Na to je Italija odgovorila obustavljanjem isplata rata iz zajma od juna iste godine. Usled toga i delovanja ekonomske krize Albanija je zapala u velike privredne i finansijske teškoće, pa su obnovljeni pregovori za obezbedenje priliva finansijskih sredstava iz italijanskog zajma. Italija je za to postavila teške uslove, medu kojima i sklapanje carinske unije. To je izazvalo oštru reakciju jugoslovenske vlade, koja je ocenila da bi carinska unija značila odlučujući korak ka aneksiji Albanije Italiji. Zato je alarmirala vlade evropskih sila i saveznika iz Male antante i pružila podršku Zoguu u nadi da će ga odvojiti od Italije i ojačati svoj uticaj u Albaniji. U tom cilju 20. XII 1933. potpisan je novi jugoslovensko-albanski trgovinski sporazum koji je predvideo povećanje jugoslovenskog uvoza iz Albanije radi uklanjanja albanskog negativnog salda, jer je jugoslovenski uvoz iz Albanije bio višestruko manji od izvoza u tu zemlju. U maju 1934. potpisan je i sporazum o regulisanju malograničnog prometa, a u Tirani je otvorena filijala Jugoslovenske izvozne banke. Povedeni su i pregovori za odobrenje jugoslovenskog zajma radi uvođenja državnog monopola na duvan u Albaniji. Jugoslovenska vlada je posredovala i za potpisivanje trgovinskog sporazuma između Albanije i Čehoslovačke, kako bi se umanjila albanska ekonomska zavisnost od Italije. Međutim, ove mere nisu dale očekivane rezultate, između ostalog i zbog nesolidnog poslovanja jugoslovenskih uvoznika.
Albanija je zapadala u sve veće ekonomske i finansijske teškoće pa su sredinom 1934. reducirana službenička mesta u državnoj upravi, ukinute neke prefekture i vojni štabovi, zbog čega je otpušten i jedan deo italijanskih oficira. Doneta je i odluka o zatvaranju privatnih škola, što je pre svega pogodilo Italiju. Na ove mere Italija je odgovorila demonstracijom ratne flote, koja je nenajavljena uplovila u dračku luku. Na savet jugoslovenskog, britanskog i francuskog poslanika Zogu je primio posetu italijanskog admirala i tako je dolasku italijanske flote dat karakter kurtoazne posete, ali je on uticao da Zogu postane popustljiviji. Italija je istovremeno preduzela mere da onemogući jugoslovensko-albansko zbliženje na ekonomskom planu. U tom cilju odobrila je Albaniji zajam od 3 mil. zlatnih franaka i povećala uvoz albanske robe. Međutim, redovno davanje rata zajma iz 1931. i dalje je uslovljavala regulisanjem spornih pitanja, pa su italijansko-albanski pregovori ponovo zapali u teškoće. Zogu je opet počeo da se koristi politikom manevrisanja. U leto 1935. on je izrazio spremnost za pristupanje Albanije Balkanskom paktu. Jugoslovenska vlada je ovo odmah podržala, ali se tome protivila grčka vlada koja nije imala poverenje u Zoguove intencije i tražila da on najpre na delu pokaže solidarnost s balkanskim zemljama. S druge strane, Italija je nastavljala s pritiskom i podsticala nezadovoljstvo u zemlji, što je u avgustu 1935. dovelo do pobune protiv Zogua u južnoj Albaniji. To je doprinelo da on napusti manevrisanje i prihvati italijanske uslove, pa je 19. II1 1936. potpisano 12 sporazuma ekonomsko-finansijske prirode, što je dovelo do novog pogoršanja jugoslovensko-albanskih odnosa.
Jugoslavija prihvata italijansku okupaciju Albanije 1939.
Politika prema Albaniji bila je jedno od osnovnih pitanja u jugoslovensko-italijanskim pregovorima koji su završeni potpisivanjem jugoslovensko-italijanskog pakta o prijateljstvu 25. III 1937. Tom prilikom izmenjana su poverljiva pisma kojima je utvrđeno da dve strane ugovornice u budućnosti neće preduzimati ništa što bi kompromitovalo albansku nezavisnost, što znači da je vlada M. Stojadinovića priznala status quo, odn. postojeći dominantan uticaj Italije u Albaniji. Italijansko-jugoslovenski pakt uznemirio je albansku vladu, ali je ona nastojala da ga iskoristi za zbliženje s Jugoslavijom, kako bi pojačala svoj položaj prema Italiji. U toku proleća i leta 1937. usledile su albanske inicijative za sklapanje političkog i ekonomskog sporazuma s Jugoslavijom, ali Stojadinovićeva vlada, držeći se proosovinske orijentacije i ugovora o prijateljstvu s Italijom iz marta 1937, nije na to reagovala.
Italijanska »mirna penetracija« u Albaniju bila je sračunata na stvaranje uslova za likvidiranje njene nezavisnosti kad se za to ukaže pogodan momenat. Mussolini i Ciano su ocenili da je taj momenat nastupio posle Miinchenskog sporazuma i naročito posle nemačkog komadanja Čehoslovačke u martu 1939. Oni su bili uvereni da evropske sile, koje nisu ništa učinile protiv razbijanja Čehoslovačke, neće reagovati ni na likvidiranje albanske nezavisnosti. Da bi izbegli suprotstavljanje Jugoslavije, oni su Stojadinovićevoj vladi ponudili učešće u deobi Albanije. U tom cilju grof Ciano je posetio Jugoslaviju u januaru 1939. Pre njegovog dolaska Stojadinović je izvršio konsultovanje s knezom Pavlom, funkcionerima u Ministarstvu inostranih poslova i Generalštabom. Zaključeno je bilo da treba nastojati da se Italija odvrati od namere da anektira Albaniju, a ako to ne uspe, da se traži pripajanje severne Albanije do Drima sa Skadrom i Medovom. U razgovorima s Cianom Stojadinović i knez Pavle su se pomirili s italijanskom namerom da okupira Albaniju i prihvatili ideju o njenoj podeli. Međutim, početkom februara Stojadinović je uklonjen iz vlade. To je izazvalo uznemirenost u Rimu, pa je odlučeno da se ubrzaju pripreme za okupaciju Albanije bez saradnje Jugoslavije, ako treba i Jugoslovensko-italijanski pakt protiv nje. Italijanska invazija izvršena je 7. IV 1939. i posle slamanja kratkotrajnog otpora u Draču i drugim lukama Albanija je okupirana u roku od tri dana, a Zogu je s porodicom napustio zemlju. Sve jugoslovenske vlade do 1935. smatrale su italijanski upad u Albaniju direktnim ugrožavanjem bezbednosti Jugoslavije. Zato je u ratnim planovima Generalštaba iz 1927. i 1930. bilo predviđeno da u slučaju iskrcavanja italijanskih trupa na albansko tle i jugoslovenska vojska odmah stupi u akciju, po ceni opšteg rata s Italijom, i okupira što veću teritoriju Albanije. Kad je došlo do italijanske agresije, ovo nije učinjeno, već su samo pojačane trupe na granici prema Albaniji, a vlada je dala izjavu da se njena politika i dalje zasniva na jugoslovensko-italijanskom paktu o prijateljstvu iz 1937. To je bio rezultat dotadanje politike napuštanja starih saveznika i povezivanja sa silama Osovine, koja je dovela Jugoslaviju u političku izolaciju, bez pravih saveznika na koje bi mogla da se osloni.
Odmah posle okupacije zemlje proglašena je personalna unija između Italije i Albanije, a u junu je sjedinjena i diplomatska služba, pa je albansko poslanstvo u Beogradu prestalo s radom. U toku jula ukinuti su i albanski konzulati u Skoplju i Bitolju. Početkom avgusta i jugoslovenska vlada je ukinula svoje poslanstvo u Tirani, a otvorila Generalni konzulat, čime je priznala personalnu uniju i zakoracenje Italije na Balkan, što su učinile i ostale evropske zemlje.
-------------------------------------
Proces narodnog preporoda (Rilindja)
Od kraja 30ih godina XIX v. do 1912, a osobito u drugoj pol. XIX v., odvijao se proces narodnog preporoda i nacionalne emancipacije Albanaca. On se javlja nešto kasnije od nacionalnih pokreta nekih balkanskih naroda, što je rezultat stepena i ritma privrednog razvoja, socijalne i verske strukture te političkih odnosa na Balkanu i u Evropi. Prvu fazu pokreta do 1878. karakteriše organizovanje niza lokalnih ustanaka protiv organa vlasti, javljanje prvih ideologa pokreta (N.Veqilharxhi i Z. Jubani) koji postavljaju temelje nacionalne i političke misli (posvećuje se posebna pažnja pitanju jezika, pisma i škola, kako bi se narod što brže prosvetio i razvila kultura) i delovanje albanske emigracije (Bukurešt, Sofija, Istanbul, Beograd i dr.). Za drugu fazu je karakteristično stvaranje Prizrenske lige (1878-81), koja je uspela da razvije širok i snažan nacionalni pokret u vreme velike istočne krize. Pod vodstvom Lige A. su delimično i privremeno izvojevali svoju autonomiju. Od 1881. do 1908. otpor protiv osmanlijske vlasti jenjava (ustanci su mahom lokalnog karaktera), ali se značajno razvija prosveta i angažovana književnost nacionalnog preporoda; takode se nastavlja kristalizacija nacionalne političke misli Albanaca. Razdoblje 1908-12. obeležava veći zamah otpora protiv Turske, naročito 1912, kada taj otpor dobija karakter opšteg ustanka Albanaca. Ustanici te godine zauzimaju Đakovicu i Prištinu, zatim celo Kosovo, a i Skoplje u Makedoniji. Pored značajnih uspeha ustanika, turska vlada ipak nije dala autonomiju Albancima (-> albansko-jugoslavenski odnosi)
Period 1912-18.
U prvom balkanskom ratu oslobođena su od osmanske vlasti i područja Kosova i Metohije u kojima su A. činili većinu stanovništva. Kosovo i Prizren ušli su u sastav Kraljevine Srbije, a Peć, Đakovica i Istok u sastav Kraljevine Crne Gore, što je sankcionisano odredbama Londonskog ugovora od 30.V 1913. Na kongresu u Valoni (28.XI 1912) proglašena je nezavisnost Albanije, a na londonskoj konferenciji ambasadora velikih sila 20.XII 1912. i pomenutim Londonskim ugovorom određene su granice novostvorenoj albanskoj državi prema Srbiji, Crnoj Gori i Grčkoj. Međutim, granični sukobi, koji su od samog početka bili veoma česti, naročito prema Srbiji, nisu prestajali, a kritičnu tačku dostigli su u vreme masovnog upada više hiljada oružanih Albanaca na teritoriju Kraljevine Srbije kod Debra 22.IX 1913, na što je Srbija odgovorila vojnom akcijom i prodorima na pograničnu teritoriju Albanije. Tu akciju osuđivale su SSDS i druge napredne snage u Srbiji. Zbog nezadovoljstva dela Albanaca na teritoriji Kosova i Metohije ulaskom u sastav srpske (i crnogorske) države i njihovih akcija otpora, srpska je vlada u oktobru 1913. donela Uredbu o javnoj bezbednosti u oslobođenim oblastima, kojom su bile predviđene stroge kazne za svaku vrstu otpora, a važenje srpskog Ustava od 1903. samo delimično je prošireno i na stanovnike Kosova i Metohije, kao i Makedonije. Zbog takve politike vladajućih krugova Srbije i sličnih mera Kraljevine Crne Gore prema stanovnicima Kosova i Metohije, zatim iz ekonomskih, verskih i drugih razloga, kao i zbog podrivačke politike AustroUgarske, dolazilo je do migracionih kretanja, pa se jedan broj Albanaca i Turaka iselio u Albaniju i Tursku. Odnos srpskih vlasti prema stanovništvu Kosova i Metohije (kao i Makedonije) bio je nešto poboljšan tek u prvoj pol. 1914, kako zbog relativnog stabilizovanja prilika u ovim oblastima tako i iz unutrašnjih i spoljnopolitičkih razloga.
U I svetskom ratu, posle vojnog poraza srpske vojske, Austro-Ugarska je krajem 1915, okupirala Kosovsku Mitrovicu, Peć i Đakovicu, a Bugarska južne delove Kosova (Kačanik, Gnjilane, Uroševac, Prizren, Orahovac i Prištinu). Dok je bugarski okupator zaveo surovi režim ugnjetavanja stanovništva, austrougarske vlasti vodile su demagošku politiku prema Albancima (otvaranje škola na albanskom jeziku i dr.), stvarajući na taj način medu njima iluziju o njihovom prisajedinjenju »Velikoj Albaniji« koja bi bila pod protektoratom AustroUgarske. U oktobru 1918, posle proboja solunskog fronta, snage 1. srpske armije, Jugoslovenska divizija i francuske trupe vratile su Kosovo i Metohiju u sastav Kraljevine Srbije. Povratak u okvire srpske države i s njom ulazak u Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca (1. XII 1918) znatan deo albanskog stanovništva dočekao je s pojačanim nezadovoljstvom, koje je često prerastalo u oružani otpor. Taj otpor bio je podstican kako iz Albanije tako i od Italije i crnogorske dinastije. Oblasti naseljene Albancima koje su ušle u Kraljevstvo SHS nalazile su se posle 1918. u stanju previranja i kolebanja albanskog stanovništva između dve države. Ove oblasti ušle su u jugoslovensku državu s najvećim brojem nerešenih pitanja, te je dolazilo i do oružanih sukoba između znatnog dela nezadovoljnog albanskog stanovništva i vojnih vlasti. Do ovakvih sukoba dolazilo je kasnije i prilikom uspostavljanja organa vlasti nove države.
Period 1918-41.
Bez pravne zaštite manjina
Prema statističkim podacima u popisima stanovništva Jugoslavije, sakupljenim po kriterijumu maternjeg jezika, 1921. bilo je 439.657 Albanaca, a 1931. 505.259. Stvaranjem jugoslovenske državne zajednice položaj Albanaca, kao nacionalne manjine, relativno dugo nije bio rešen, jer je pitanje granice prema Albaniji ostalo otvoreno, pre svega zbog pretenzije Italije da uspostavi svoj protektorat nad albanskom državom. Po Vidovdanskom ustavu od 1921. dobili su formalno sva, politička i građanska prava koja su imali i drugi narodi, ali A. mnoga od njih nisu uživali. Iako najbrojnija nacionalna manjina u Kraljevini Jugoslaviji, bili su u političkom, ekonomskom i kulturnom pogledu iz više razloga u najnepovoljnijem položaju. Lišeni u praksi prava upotrebe svog maternjeg jezika u školama, A. nisu imali mogućnost da neguju svoju nacionalnu kulturu, a time i da se uspešnije brane od nacionalnog ugnjetavanja.
Više činjenica je uslovljavalo ovakav položaj Albanaca. U jugoslovenskoj državi, stvorenoj na osnovama centralizma i nacionalne neravnopravnosti, vladajuća srpska buržoazija gledala je na albansku narodnost kao na elemenat državne dekonsolidacije; to je i bio razlog što se neposredno posle rata ova izborila da se Albancima, kao nacionalnoj manjini, ne pruži pravna zaštita međunarodnim ugovorom, kao što je to učinjeno prema ostalim
manjinama (Nemcima, Mađarima, Slovacima i dr.) nastanjenim na teritoriji Jugoslavije. Ovakav položaj Albanaca uslovljavala je i slabost albanskog nacionalnog pokreta koji je bio verski, plemenski i politički razjedinjen, s pretežnim uticajem još nerazvijene i polufeudalne buržoazije na albanske mase. Privilegovana u vreme turske vladavine, buržoazija je težila u prvom redu da sačuva svoje ekonomske pozicije (velike posede) i u tom smislu delovala protiv interesa albanskih masa. Taj gornji sloj, iako malobrojan, sve se više povezivao, ekonomski i politički, sa srpskim i drugim vladajućim grupama, što se negativno odražavalo na prosvetnu, kulturnu i nacionalnu emancipaciju albanskih masa u jugoslovenskoj državi. S druge strane, Albanija, kao mala balkanska država, stvarno tek u formiranju, nalazeći se između moćnih suseda i izložena njihovom uticaju (naročito Italije), nije mogla da sačuva ni svoju nacionalnu nezavisnost, a još manje da bude čvršći oslonac za svoje sunarodnike u drugim zemljama.
Državno uređenje Jugoslavije, izgrađivano na principima negiranja posebnih nacionalnih interesa jugoslovenskih naroda, imalo je za cilj i upravno-administrativno razbijanje svih nacionalno kompaktnih teritorija, pa i onih na kojima su A. živeli u većini. Odmah posle rata Kosovo i Metohija bili su podeljeni na 4 okruga: Zvečanski (3 sreza), Kosovski (4 sreza), Metohijski (3 sreza) i Prizrenski (5 srezova). Podelom zemlje na oblasti, prema odredbama Vidovdanskog ustava, koje su stupile na snagu tek 1927, teritorije u kojima su pretežno nastanjeni A. bile su razdeljene u dve oblasti: Kosovsku oblast, sa 12 srezova, kojoj su pripojeni i delovi Srbije od pre 1912, i to tako da je srpsko stanovništvo i u ovoj oblasti bilo u većini, i Zetsku oblast, u koju su ušla samo 3 metohijska sreza. U vreme šestojanuarske diktature, dekretom o podeli zemlje na banovine, još je striktnije sprovedeno razbijanje teritorija nastanjenih pretežno Albancima: teritorija Kosova i Metohije podeljena je medu tri banovine (Moravsku, Zetsku i Vardarsku). Vladajuća buržoazija nastojala je ovakvim administrativnim uređenjem, da suzbije svaki nacionalni pokret, pa i nacionalne težnje Albanaca.
Samovolja i podmitljivost činovničkog aparata, lične, rođačke i političke veze, koje su imale značajnu ulogu u društvenom životu Kraljevine Jugoslavije, naročito su bile izražene u ovom njenom području. Najveći pritisak na albansko stanovništvo državne vlasti vršile su prilikom gonjenja kačaka, kada je dolazilo do masovnih hapšenja, ubistava, paljevina sela, raseljavanja čitavih porodica pod sumnjom da saraduju sa kačacima, i dr.
Početkom 1921. vlada je izdala dekret, tzv. Objavu kojom se propisivala upotreba vojske za gonjenje kačaka i obavezivalo stanovništvo da za vreme operacije čišćenja na određenom području izdržava vojsku. Izuzetno stroge odredbe iz Objave ušle su kasnije u Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi. Pored represalija nad stanovništvom, kojima se težilo »pacifikaciji« Kosova, državne vlasti su nad Albancima primenjivale i druge mere pritiska. U graničnom delu prema Albaniji raseljavane su mnoge porodice Albanaca u druge krajeve i umesto njih nastanjivani »nacionalni elementi«. Merama kolonizacije takođe se težilo da se na ovom području ojača srpski živalj. Posledica toga, između ostalog, bila je i pojava iseljavanja Albanaca i Turaka. Međutim, pored svih ovakvih pritisaka režima, koji su najčešće vršeni pod izgovorom zaštite državnih granica i konsolidacije države, među albanskim, srpskim, makedonskim i crnogorskim stanovništvom na Kosovu nije bilo nacionalnih trvenja, a još manje sukoba. Razloge za ovakve međunacionalne odnose u širim slojevima naroda treba tražiti u dugogodišnjem zajedničkom životu i stradanjima pod tuđinskom vlašću, sličnom socijalnom položaju, kao i u okolnosti što još uvek nisu došle do izražaja štetne posledice unutrašnjih i spoljnih političkih konfrontacija.
Političko delovanje
Političko delovanje Albanaca u prvim godinama jugo slovenske države najviše je dolazilo do izražaja preko organizacije -> Džemijet, koja je na verskoj, islamskoj, na verskoj osnovi obuhvatila i znatni deo Turaka sa Kosova, Makedonije i Sandžaka. Najveći politički uspeh Džemijet je postigao na parlamentarnim izborima 1923, kada je, osvojivši više od 70.000 glasova i 14 poslaničkih mandata, dobio podršku trećine od ukupnog broja birača na Kosovu i u Makedoniji. Vođstvo organizacije nalazilo se u rukama albanskih i turskih aga i begova, bivših feudalnih gospodara, koji su težili da u sporazumu i saradnji s vladom sačuvaju svoje ekonomske pozicije. Saradnjom s Radikalnom strankom, vodstvo Džemijeta je nastojalo da ostvari pre svega svoje ekonomske zahteve: isplatu zaostale rente i povećanje maksimuma zemlje koja će se izuzeti od agrarne reforme. Drugi zahtevi bili su političke prirode i odnosili su se na ravnopravnije učešće Albanaca i Turaka u lokalnim organima vlasti na Kosovu i u Makedoniji, uzimajući u obzir brojnost stanovnika, zatim zahtev prosvetno-verskog karaktera: omogućavanje nastave u školama na maternjem jeziku i ustanovljenje šerijatskih sudova. Podržavajući centralističku politiku vlade, Džemijet je dobijao samo neke koncesije u pogledu zaštite ekonomskih interesa bivših feudalnih gospodara, dok su politički zahtevi o ravnopravnijem učešću Albanaca u lokalnim organima vlasti i otvaranju škola na maternjem jeziku ostali neispunjeni. Time se njegovo vođstvo samo kompromitovalo u očima albanskih masa kao takođe odgovorno za teror vlasti koji je vršen (najveći pritisak vlasti nad albanskim življem 1923. i 1924. bio je upravo u vreme dok je Džemijet pomagao radikalsku vladu u razračunavanju sa drugim političkim grupama). Džemijet se, 1925, odlučio za prelazak u opoziciju, ali je tada razbijen i eliminisan od režima. U to vreme došlo je i do masovne amnestije kačaka i njihovih jataka (1924. i 1926), čime su vlasti uspele da suzbiju kačačke akcije.
U jugoslovenskoj državi pokušao je politički da deluje sa teritorije Albanije Kosovski komitet (osnovan 1919), sa ciljem stvaranja »Velike Albanije« pod protektoratom Italije. Raspušten je 1925. posle dolaska A. Zogua na vlast. U godinama pred II svetski rat Kosovski komitet obnavlja svoju aktivnost sa istim ciljevima. Jugoslovenska vlada potpomagala je one albanske nacionalne organizacije (Bashkimi kombëtar) koje su vodile borbu protiv italijanskog uticaja u Albaniji.
KPJ je bila jedina organizovana politička snaga koja se borila protiv ekonomskog i nacionalnog ugnjetavanja Albanaca u Jugoslaviji. Zalažući se za pravilno rešenje agrarne reforme, protiv zloupotreba u politici kolonizacije, za politička prava i nacionalne slobode Albanaca, otvaranje škola na njihovom maternjem jeziku i dr., KPJ je u vreme između dva rata dobijala širu podršku albanskih masa. Na opštinskim i parlamentarnim izborima 1920. i 1921. mnogo Albanaca glasalo je za komunističke kandidatske liste. Zahvaljujući delovanju prizrenske i kosovskomitrovačke partijske organizacije, KPJ je na izborima za Ustavotvornu skupštinu dobila dva svoja poslanika. Na opštinskim izborima u Đakovici izabrana je opštinska uprava s komunističkom većinom. Sve do Obznane i Zakona o zaštiti države, organizacije KPJ na Kosovu i Metohiji bile su dosta masovne, politički aktivne i uticajne. Ovome je doprinela politička orijentacija i delovanje prvih socijalista Albanaca na Kosovu (Ymer Lutfi Paçarrizi, Zef Lush Marku i dr.). Radničke akcije izvođene su štrajkovima, prvomajskim manifestacijama i agitacijom. Posle udara režima protiv revolucionarnog radničkog pokreta Zakonom o zaštiti države, partijske organizacije na Kosovu obnavljaju se tek početkom 30ih godina. U centru pažnje partijske delatnosti na Kosovu bila je borba za nacionalnu ravnopravnost Albanaca. Dolaskom Tita na čelo Partije 1937. sve je više prihvatana misao o revolucionarnom rešenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji kojim bi i nacionalnim manjinama bio dat ravnopravan položaj. U julu 1937. formiran je Oblasni komitet KPJ za Kosovo i Metohiju, koji je na V zemaljskoj konferenciji 1940. bio direktno povezan sa CK KPJ.
Nezadovoljstvo agrarnom reformom
Krajevi naseljeni Albancima bili su privredno najzaostalija područja Kraljevine Jugoslavije. Gotovo 90% aktivnog albanskog stanovništva bavilo se zemljoradnjom, čija je produktivnost zbog primitivne obrade bila vrlo niska. Zbog sve usitnjenijih seljačkih poseda, naglog porasta broja stanovnika i pada cena poljoprivrednim proizvodima, naročito u periodu agrarne krize, došlo je do velikog osiromašenja seljaštva. Industrije skoro da nije bilo, a položaj malobrojne radničke klase bio je izuzetno težak.
Velike društvene promene trebalo je da donese agrarna reforma. Međutim, njeno radikalno izvođenje onemogućeno je, slično kao i u Makedoniji i BiH, kompromisom između vlade i domaćih veleposedničkih slojeva. Da bi pridobila džemijetske poslanike da glasaju za centralistički ustav, vlada se, 1921, pismeno obavezala da će im za oduzetu zemlju obezbediti veliku novčanu naknadu i da će od agrarne reforme izuzeti beglučke posede do 300 ha. Iako su feudalni odnosi formalno raskinuti, bivši feudalni gospodari, čitluksahibije (u većini A. i Turci) i dalje su ostali vlasnici zemlje, a stvarni obradivači zemlje, bivše čivčije, morali su i dalje da plaćaju hak. Odlaganje izvođenja agrarne reforme bilo je upereno protiv bivših kmetova i siromašnih seljaka, kako Albanaca tako i Srba i Crnogoraca. Sprovođenjem agrarne reforme, koje je otpočelo na Kosovu tek 30ih godina, čivčije su, bez obzira na nacionalnu pripadnost, postali vlasnici zemlje koju su obrađivali.
Prema statističkim podacima iz 1940, na Kosovu je, po Zakonu o uređenju agrarnih odnosa, 11.368 čivčijskih (kmetskih) porodica dobilo zemlju u ukupnoj površini od 50.279,58 ha, ili 4,42 ha po porodici. Po ostalim odnosima
zemlju je dobila 2.721 porodica u ukupnoj površini od 8.027,01 ha, ili 3,21 ha po porodici. Istovremeno, kolonizacijom na Kosovu je dobilo zemlju 10.714 porodica kolonista, 248 dobrovoljaca, 80 četnika, 172 optanta i 508 autokolonista, tj. ukupno 11.722 porodice. Zemljište koje je dodeljeno kolonistima iznosilo je ukupno 99.308,27 ha, ili 8,47 ha po porodici. Takvo sprovođenje agrarne reforme uzrokovalo je nezadovoljstvo Albanaca i uticalo na njihovo iseljavanje.
Karakteristična je bila i velika kulturna i prosvetna Kulturna zaostalost Albanaca u Jugoslaviji, u kojoj je, inače, nepismenost bila velika. I pored toga što su ustav i prosvetni zakoni omogućavali da se u osnovnim školama otvaraju odeljenja s albanskim nastavnim jezikom, otvarane su osnovne i srednje škole isključivo na srpskohrvatskom jeziku. Te škole pohađalo je malo albanske dece, a to je uslovilo bezmalo opštu nepismenost Albanaca. God. 1932. u državnim osnovnim školama bilo je 11.240 Albanaca, ili 9% ukupnog broja osnovaca u Kraljevini Jugoslaviji, u građanskim školama samo 16 Albanaca, u gimnazijama 69, ili 0,9% učenika svih srednjih škola, a na studijama samo 11; nastavnika albanske narodnosti bilo je 53. Vlastima i vladajućim domaćim posedničkim slojevima odgovarala je ovakva zaostalost albanskih masa. Postojao je (1939) i neznatan broj javnih biblioteka, jedan narodni univerzitet, nekoliko orkestara, horova i dramskih grupa u gradovima i školama, mali broj stalnih bioskopa i radioaparata. Nije bilo domova kulture, kulturnih i naučnih ustanova niti izdavačke delatnosti. Zdravstvenom i poljoprivrednom prosvećivanju stanovništva takođe se nije poklanjala veća pažnja. Na Kosovu je 1940. bilo samo 46 lekara, što znači da je na jednog lekara dolazilo 13.196 st. Radila je samo jedna niža poljoprivredna škola, koja nije mogla bitnije uticati na poljoprivredno prosvećivanje. ... <<
Ovima koji se pitaju oko Dimitrija Tucovica i srpske socijaldemokratije mogu da preporucim da preslusaju "Pescanik" od 08.05.09 od 82.35 minuta i istoricarku Dubravku Stojanovic.
(kad se postavi transkript - postovacu ga).
Videce da je srpska socijaldemokratija bila toliko napredna i civilizacijska pojava u politickom zivotu Srbije, da je za citav vek prevazisla sve ono sto se u politickoj sferi dogadjalo u Srbiji, da ne govorimo o ovom, trenutnom, politickom sunovratu Srbije i povratku u XIX vek.
Jos jednom, da podsetim:
D. Tucovic, (o "Arbanasima"), clanak "Nikad kraja", list ZAREZ, godina (??):
"Mi smo izvrsili pokusaj ubistva s predumisljajem nad citavom jednom nacijom.
U tom zlocinackom pokusaju smo uhvaceni i spreceni. Sada imamo da ispastamo kaznu."
Ovo sto neki brebletarski likovi postuju, za sto se neuko zalazu - pa to je jednostavno velikosrpski shovenski pristup Albancima, albanskom i kosovskom pitanju.
To se moze pratiti jos od pocetka prethodnog veka u izjavama mnogih srpskih naZiJonskih delatnika, u njihovom poredjenju Albanaca sa "indijancima", pa i do poslednje "zmijske knjige" gerontoloskog pishetala tzv. "oca nacije".
To je jednostavno - naZiJonalna paranoja, uslovno govoreci - "naZiJonalna / drzavna sociopatija".
Hebote, Srbija je sociopatski evropski bolesnik koji ne moze ni sa kim drugim iz svoje okoline!
Da ne nabrajam sa kime sve nije mogla.
Kako to ona umislja: da je imala "atomsku bonbu" naterala bi nekog da prihvati zaoshinute ideje?
Pa, hebote, - ona ima "tajno Teslino oruzje"!
Sto ga ne izvadi iz onog drvenog sanduka u muzeonu?
Ona je izmislilaa "imamo srBsku struju", a oni nagluvi srBski nesretnici na Kosovu, koji su pobrkali sve i svasta - horski ponavljaju: "necemo albansku struju!"
Ja moju struju redovno placam, - a to sto neko misli da je "teslina", - pa bas, zabole me qrtz!
...
