Posted 01 March 2008 - 15:28
Naš Jezik XIII/5 (199-209), 1978.
Dr Egon Fekete:
--------------------------------------------------------------------------------
SEMANTIČKE RAZLIKE I UPOTREBNE VREDNOSTI PRIDEVA SRPSKI I SRBIJANSKI
Pisac jedne monografije o turističkim odlikama Srbije upotrebio je u svom tekstu pridev srbijanski u ovakvim sintagmatskim spojevima: srbijanske pesme, srbijansko Podrinje, srbijansko-bosanska međurepublička granica, srbijanske banje, istočnosrbijanska banjska regija i sl. Jedan čitalac nam je s tim u vezi postavio pitanje – da li je pridev srbijanski dobro upotrebljen ili je, naprotiv, mesto njega valjalo uzeti pridev srpski (srpske pesme, srpske banje itd.)?
Pitanje je, svakako, interesantno, ali odgovor zahteva razmatranje nekoliko relevantnih elemenata, vezanih pre svega za semantiku i tvorbu prideva, a i za izvesne hronološke i istorijske činjenice. Pitanje bi se moglo dovesti u vezu i sa drugim slučajevima dvovarijantskih ktetika (kao što su npr. austrijski/austrijanski, belgijski/belgijanski, američki/amerikanski i dr.) i određivati – da li se u ovim slučajevima radi samo o istoznačnim oblicima bez semantičke opozicije, čija distribucija zavisi od sistema tvorbe srpskohrvatskih ktetika (koliko koji od njih odgovara zakonima tvorbe) ili, pak, u postojanju varijantskih oblika treba videti i druge momente, od kojih bi zavisila i njihova ne samo normativna već i diferencijalna vrednost. Iako detaljnija ispitivanja na ovu temu nisu izvršena1, mislimo da se bez dvoumljenja može reći da varijanta srpski/srbijanski unekoliko izlazi iz okvira sličnih obrazovanja drugih srodnih prideva i da po mnogo čemu zaslužuje poseban tretman.
U savremenom se srpskohrvatskom jeziku, naime, pridev ktetik gradi nastavkom -ski, -ska, -sko
1) od imena mesta i zemalja (grada, države i sl.), tj. od toponima i horonima (isp. beogradski < Beograg + ski, austrijski < Austrija),
2) od imena stanovnika dotičnog mesta (grada, države i sl.), tj. od etnika (isp. dalmatinski ← Dalmatin(-ac) + ski), ili
3) od lekseme koja je u vezi sa nacionalnom ili etničkom pripadnošću, tj. od etionima (isp. arapski ← Arap + ski),
najčešće, dakako, od osnove tih reči (koje ponekad mogu biti i jednake među sobom). U praksi se, međutim, ktetik obrazuje najčešće samo od jedne osnove, obično od osnove toponima2, ili je bar pridev od te osnove običniji od drugih. Drugi – od osnove etnika ili etnonima, ukoliko se mogu obrazovati – predstavljaju obično samo latentna ili manje uhodana rešenja (isp. amerikanski, belgijanski i sl. nasuprot običnijoj formi američki, belgijski i sl.). Međutim, bilo da se ktetik obrazuje od toponimske osnove ili ima mogućnosti da se gradi i od osnove etnika ili etnonima – njegovo značenje ostaje najčešće uvek isto – istovremeno se odnosi i na etnik, i na toponim (horonim) i na etnonim3.
To, u stvari, znači da se semantički potencijal imenice odn. njene osnove ne projektuje jednoznačno u semantički plan prideva, na ni značenje prideva ne biva direktno izvedeno od značenja osnove imenice; bilo da je izveden od toggonima ili etnika odn. etnonima, pridev se podjednako odnosi i na regiju kao god i na stanovništvo dotične regije i na sve ostalo što je s njima u vezi. Ovo je, međutim, i izvestan nedostatak semantike ktetika, jer, sa takvim svojstvima, često ni teren sintagme ili rečenice nije dovoljno sposoban za tačno identifikovanje njegove kvalifikacione sadržine. Otuda, recimo, spregu „srpski + + vladar" možemo razumeti višestruko, kao
1) „vladar Srbin", tj. pridev determiniše imenicu nacionalno,
2) „vladar (iz) Srbije", "vladar u Srbiji" i sl., dakle–kao rešonalno-političku odredbu imenice,
3) „vladar Srba" ili „vladar stanovništva Srbije", „gospodar države Srbije" i sl., dakle – bez izrazite nacionalne ili regionalne opozicije (može se odnositi na sve što je u vezi sa Srbima ili Srbijom).
Prvo značenje (nacionalno) moguće je vezati, dakako, samo za one imeničke pojmove koji se po prirodi stvari i mogu nacionalno obeležiti (ljudi, stanovništvo, narod i dr.); drugo značenje (regionalno-političko, administrativno i sl.) takođe se može pripisati samo onim imeničkim pojmovima koji po prirodi stvari mogu biti teritorijalno opredeljeni (grad, brdo, reka i dr.), dok bez jasnih odlika ovoga tipa (nacionalno-regionalnog značenja) ostaju svi oni pojmovi koji i ne mogu imati nacionalnih ili teritorijalnih odlika (isp. npr. „srpski pasulj", „srpske novine" i dr.); pridev u ovom slučaju ukazuje samo na indirektnu vezu datih pojmova sa drugima, onima koji imaju dato nacionalno ili regionalno obeležje („srpski sir" nije, dakako, sir srpske nacionalnosti, ali ni samo ,,u Srbiji", „iz Srbije" i sl. već „koji je svojstven za Srbe, koji prave Srbi" ili „koji se pravi, proizvodi u Srbiji, na način kako to čine u Srbiji" i sl.
U sklopu ovih opštih napomena o formi i značenjima prideva ktetika, moramo posmatrati i pitanje u vezi sa odnosom oblika i značenja prideva srpski: srbijanski. Da li su to forme identične sa varijantama tipa američki/amerikanski, austrijski/austrijanski i sl. ili, pak imaju kakvih svojih posebnosti, i po formi i po značenju?
Što se samih oblika prideva tiče, stvari se i tvorbeno i istorijski unekoliko razlikuju od drugih sličnih varijanata. Iako spomenici formu srpski zasvedočavaju pre imenice Srbin ili Srbija4, jasno je da je gledano čisto morfološki, bez obziranja na hronološke momente, oblik srpski – ktetik prema etniku Srbin ili eventualno obliku Srb5 (isto kao tatarski : Tatar(in), jermenski : Jermen(in), arapski: Arap(in) itd.), a i prema toponimu Srbija) od osnove koja se dobija kada se od toponima odbije nastavak -ija, kao albanski : Alban(-ija) + ski i dr.), mada u nekim ređim slučajevima imamo mogućnosti da ktetik izvodimo preko osnove etnika, koja, opet, nastaje inkorporacijom toponima i nastavka za etnik (isp. indonežanski : Indonez(-ija) + jan(in) + ski). Budući, međutim, da je toponim Srbija novijeg datuma, uveden u normalnu upotrebu tek od XIX veka, posle oslobođenja od Turaka i formiranja srpske države, jasno je da stvarne veze između srpski i Srbija nastaju kao rezultat političkih kretanja, a ne gramatičkog sistema.
S druge strane, građa jezika pridev srbijanski beleži tek u novije vreme, tačnije od XIX veka, i to u vezi sa formiranjem države i imena Srbija posle Karađorđevog ustanka. Obrazovanje forme srbijanski nije, međutim, tipično za sistem srpskohrvatskih ktetika, jer je, umesto od osnove toponima, oblik dobijen od osnove etnika (Srbijanac) (isp. srbij+an(ac) + ski; dok bi ktetik od toponima Srbija mogao glasiti srbijski6 poput slučajeva: belgijski : Belgija, persijski : Persija, gruzijski: Gruzija itd.), i što bi bilo bliže zakonima tvorbe srpskohrvatskih ktetika izvedenih od imenica sa nastavkom -ija1 (-ia).
Kao što se vidi, već i sama forma ovih prideva unekoliko pokazuje izvesne specifičnosti što ih izdvaja u gotovo poseban slučaj u sistemu tvorbe ktetika ovoga tipa. Složeniji je, unekoliko, problem sa njihovim značenjem. S obzirom na rečeno, valjalo bi očekivati da su i srpski i srbijanski jednake semantičke vrednosti (kao što smo to kazali i za slučajeve tipa austrijski – austrijanski i sl.).
Podaci koje o tome pružaju naši rečnici, međutim, kao da ne potvrđuju sasvim očekivanja. Odmah pada u oči da je forma srbijanski, -ska, -sko veoma oskudno prezentirana, kako po građi tako i po razvijenosti značenja, pa se, uglavnom, svodi na jednostavnu definiciju, za razliku od forme srpski, koja je, naročito u RjJAZU, obrađena s mnogo materijala, potvrda i značenja. Ukazaćemo, međutim, samo na ono što je u njima bitno.
Rječnik JAZU8 pridev srpski, -ska, -sko u svom osnovnom značenju definiše ovako: „koji pripada Srbu ili Srbima (a i Srbiji)", što znači da se ovaj pridev vezuje za nacionalno-etnički momenat, u prvom redu, a u drugom planu i za geografsko-politički. Slično definiše i Rečnik Matice srpske9: „koji se odnosi na Srbe i na Srbiju". Vuk, pak, u svome Rječniku10 beleži samo prevod – „serbisch, serbicus [cf. srbinjski]". Isto („serbisch") veli i Rečnik Ristića-Kangrge11, kao uostalom i Rečnik Ivekovića i Broza12 („serbisch, serbicus ... što pripada Srbima ili Srbu kojemu god, vidi srbinjski"). Budući da se Srbin definiše kao „pripadnik naroda, koji govori istim jezikom kao i Hrvati i koji se smjestio u sjeverozapadnom dijelu Balkanskog poluotoka i pripada južnim Slovenima" (RjJAZU, s. v. Srb) odn. kao „narod iz grupe južnih Slovena čija većina živi u SR Srbiji" (Rečnik Matice srpske, s. v. Srbi), dakle – isključivo nacionalno, etnički, jasno je da i pridev srpski treba razumeti, kad se ne odnosi na teritoriju (Srbiju), kao odliku po nacionalnoj opredeljenosti (u onim, dakako, slučajevima kad je takva opredeljenost prirodno moguća), u jednom slučaju, a u drugom, pak, slučaju, kao odredbu po teritorijalnoj vezanosti (kad se odnosi na Srbiju).
Međuslučajevi bi bili oni koji se mogu vezati podjednako i za teritoriju i za stanovništvo srpske nacionalnosti posredno. Dilema, dakle, može biti samo u tome – treba li pridev srpski shvatiti nacionalno (koji se odnosi na Srbe uopšte bez obzira na teritoriju) ili teritorijalno (kao oznaku kojom se pojam vezuje za lokalitet Srbije), ili je pak takvo razgraničavanje irelevantno, pa se može shvatiti šire, nediferencirano. Iako bez velike potrebe, navešćemo, makar samo sintagmatski, primere upotrebe ovog prideva, iz građe RjJAZU i građe Instituta za srpskohrvatski jezik u Beogradu,' bez posebnog komentara, eda bismo ovo i pokazali: srpski car, srpski rod, srpska glava, srpske poglavice, srpska sila, srpski knez Lazar, srpska gospoda, srpska majka, srpska carica, sin kralja srpskog, despot srpski, tri srpske vojvode, dvanaest srpskih vladika, srpski Biograd, srpska polja, srpska zemlja, srpske krajine, srpski zakoni, Srpska Crnja, Srpska Kapela, Srpske Moravice, Srpska narodna skupština, sriska deputacija, grb srpski, srpska provincija, srpski jezik, srpska književnost, srpski klobuk, srpska vera, srpska sablja, srpski rječnik, srpski vez, srpski običaji, srpska reč, srpska azbuka, srpska škola, srpsko platno, srpski narodni crkveni sabor, srpski sir, srpski ajvar itd. Moramo, uzgred, već sada pomenuti da je ova binarnost elemenata koji ulaze latentno u semantički plan prideva jezički ponekad nepogodna, naročito onda kada bi se takvo binarno tretiranje determinacije želelo izbeći (npr. kada bi bilo potrebno istaći da, recimo, „srpska narodna skupština" ne znači – „skupština Srba", (nacionalno) već „skupština države (republike) Srbije" (regionalno).
Da li u pravcu diferenciranja značenja može, eventualno, pomoći pridev srbijanski? Već smo pomenuli da ova varijanta ima u odnosu na pridev srpski izvesnih posebnosti. One se, svakako, ogledaju i u etimologiji, a i u hronologiji stvari. Jasno je da forma srbijanski, morfološki gledano, nije neposredno izvedena od toponima (a što je inače uobičajeno za srpskohrvatske ktetike) već od etnika, ali ne od etnika Srbin, već od etnika Srbijanac (srbijan(-ac) + ski), s tim što je etnik Srbijanac izveden od toponima Srbija (Srbij(-a) + anac), dakle, kao novi etkikum pored već postojećeg – Srbin. Ovime, u stvari, konstatujemo dve (ne baš uobičajene) pojave – postojanje dva etnika od istog korena (gotovo jedinstvena situacija u srpskohrvatskoj govornoj shemi, sa izvesnom analogijom u nekim stranim imenima, kao Arap(in) : Arabljanin – ali ovde ne govorimo o njima), i, drugo, pridev naslonjen na etnik, umesto na toponim. Nastajanje i etnika Srbijanac i prideva srbijanski nije, međutim, slučajno. I jednu i drugu leksemu nalazimo prvi put zabeleženu u rečničkoj literaturi tek kod Vuka, s napomenom (uz imenicu Srbijanac, Srbijanka) da se govori „u Vojvodini". Iz ovoga proizlazi dvoje – da je obrazovanje ovih leksema novo (tek iz XIX veka) i po teritoriji vezano za govore izvan tadašnje Srbije, što je oboje direktna posledica okolnosti da su u to vreme Srbi bili teritorijalno podeljeni na Srbe u oslobođenoj Srbiji i na one koji su živeli izvan granica te države, što je, za tadašnje prilike, imalo i svoju političku dimenziju, pa je, kako napominje P. Skok, „u doba stare Austro-Ugarske bio stvoren etnikum Srbijanac i ktetikum srbijanski od imena države Srbija, stvorene Karađorđevim ustankom, jer je trebalo razlikovati etnikum Srbin i ktetikum srpski, koji je vrijedio i za Srbe u Monarhiji, od ktetikuma i etnikuma Srbija"13. S obzirom na ovu etimološki sasvim tačnu konstataciju14, trebalo bi očekivati i odgovarajuće specifičnosti u pogledu značenja reči Srbijanac (Srbijanka i sl.) i srbijanski, motivisanih osnovnim značenjem reči Srbija. U stvari, trebalo bi predvideti, s obzirom na redosled stvari, ovakvo lančano povezivanje semantike: srbijanski < Srbijanac < Srbija. Kakve to ima stvarne semantičke reperkusije, pokušaćemo da utvrdimo polazeći ponovo od podataka koje pružaju rečnici, ali i građa jezika.
Vuk u svome Rječniku ktetik srbijanski tumači sa – ,,von Serbien, Serbiae", a Srbijanac sa „Einer von Serbien, Serbianus", dok ime države Srbija označava sa „Serbien, Serbia" (ukazujući i na, za nas danas neobičnu leksemu, Srpska15 u istom značenju). Broz i Iveković u svome Rječniku, poput Vuka, definišu srbijanski sa „von Serbien, Serbiae" i dodaju — „što pripada Srbiji" (dakle, ne dovode u direktnu, izričitu vezu sa etnikom Srbijanac) i navode samo jedan primer, iz Vuka – „na ovu knjigu ima prenumeranata iz Srbijanskih manastira (Rj. XIV)"; Srbijanac – definišu takođe po ugledu na Vuka, dodajući svoje tumačenje – „čovjek iz Srbije" ne navodeći, međutim, za potvrdu ove lekseme ni jedan primer; horonim Srbija direktno upućuju na oblik Srpska, a Srpska, poput Vuka, označavaju sa „f. adj. Serbien, Serbia, cf. Srbija. Pj. tj. zemlja". Rječnik JAZU uvodi nov elemenat kad veli: srbijanski –„koji ili što pripada Srbiji ili Srbijancima" (dakle, dovodi u vezu ne samo sa Srbijom, već i sa – Srbijancima) i ponavlja, za potvrdu, Vukov tekst naveden kao primer kod Broz-Ivekovića (s napomenom da leksemu beleži i G. Elezović u svome rečniku). Međutim, i za RjJAZU etnik Srbijanac samo je „čovjek iz Srbije" ili samo „koji živi u Srbiji", dok se Srbija u RjJAZU definiše sasvim savremeno, kao „zemlja i država .. ." Za nas je vredno pažnje da i Vuk, a za njim i Broz-Iveković i RjJAZU, ktetik Srbijanac ne tretiraju nacionalno (kao – Srbin iz Srbije) već samo kao „jedan", „čovek" iz Srbije i sl., tj. težište je determinacije na teritorijalnom elementu („Srbijanac" bi se moglo reći za svakoga koji je iz Srbije (živi tamo), bez obzira na to da li je Srbin ili nije).
Drugačiji je, verovatno, tretman ovih leksema u drugim rečnicima. Ristić-Kangrga, naime, za ktetik srbijanski vele – „serbisch, von Serbien", ali za Srbijanac navode – „(opp. [suprotno] Srbin prečanin, Srbin Bosanac) Serbianer, Serbe aus Serbien", dakle – „Srbin iz Srbije" – i slično tome i „Srbijanka f Serbianerin f, Serbin aus Serbien", da bi za Srbiju rekli samo „Serbien" (ne registrujući više leksemu Srpska). Slično ovome nalazimo i u Rečniku Matice: „srbijanski, -a, -o koji se odnosi na Srbijance, Srbijanke i Srbiju: srbijanska nošnja"; ali se za Srbijanac veli „Srbin iz Srbije (u užem smislu)", odn. i „Srbijanka ... Srpkinja iz Srbije (u užem smislu)", dok se i ovde Srbija definiše već sasvim savremeno, kao „socijalistička republika u sastavu SFRJ ...". Osnovna je razlika, dakle, izričita tvrdnja da je Srbijanac nacionalno određen, tj. Srbin, što se, onda, prenosi logički i na ktetik srbijanski (izuzev u slučajevima kada se „odnosi na Srbiju"). Drugim rečima, nacionalno obeležje treba pretpostaviti uvek kad su u pitanju pojmovi kojima se ono može pripisati. Međutim, tu treba dodati i činjenicu da dati pojam (npr. čovek, vojnik i dr.) može biti realno – samo „iz Srbije" (a ne i Srbin) – dakle teritorijalno opredeljen, kao god što ima i slučajeva da isti ili drugi pojmovi mogu biti i dvostruko (i nacionalno i teritorijalno) determinativni u isto vreme.
Uzimajući globalno sličnosti i razlike, mislimo da se iz rečničkih definicija može zaključiti sledeće:
1) pridev srbijanski vrši teritorijalnu odredbu imeničkog pojma (u vezi sa Srbijom kao zemljom, i to obično u smislu teritorije kneževine odn. kraljevine Srbije;
2) odnosi se na stanovništvo, i to – po jednima uopšte na stanovništvo Srbije, a po drugima samo na Srbe u Srbiji. Što se tiče prideva srpski– iako se (kako smo videli) sreće i u značenjima koja smo konstatovali za srbijanski – on bi bio primarni determinativ u onim slučajevima kad hoće da se kaže da se nešto odnosi na Srbe uopšte.
Iako ni u građi Instituta nema veći broj primera za pridev srbijanski, mislimo da će nam i tako oskudna građa pomoći da dođemo do određenih zaključaka u pogledu elemenata koje nam pružaju citirani rečnici. Primere ćemo pokušati da grupišemo s obzirom na osnovne značenjske vrednosti koje pridev srbijanski u njima ima, ili možda ima:
I.S obzirom na etimologiju prideva srbijanski i etnika Srbijanac, mislimo da treba prihvatiti činjenicu da su ove lekseme u prvom redu vezane ipak za Srbe u Srbiji i to kao opozicija leksemama srpski, Srbin (uopšte) pri čemu je, međutim, težište informacije na teritorijalnoj komponenti, dok se nacionalna podrazumeva, ali ne obavezno (odnosi se na Srbe ili, šire, na stanovništvo u Srbiji uopšte); isp. primere:
Zašto sam' ja vaš' (Srbijanskij jedinni spasitelj (Vukova prepiska II, 535). Bosanska vlastela ne beše istražena kako srbijanska (Vojnović L., Dubrovnik i osmansko pravo, knj. I, Bgd. 1898, 130). Jedno Serbijansko dete ot' pet' godina … jedva ono … postignuti može (Vujić J., Putešestvije po Serbiji, Budim 1828, 351). Stevan Knićanin, da predvodi srbijansku vojsku protivu Mađara (Bošković S, U spomen Dmitriju Mitiću, beseda, Bgd. 1889, 9). Mnogo je srbijanskih proletera ostalo po Zapadnoj Bosni (Dedijer V., Dnevnik II, Bgd. 1946, 27). Dotrči jedan srbijanski (iz Srbije) oficir (Srbkinja M. S, U Fruškoj gori, knj. III, N. Sad 1866, 80). Video sam mnoge stare sveštenike, koji su se s naukom malo od naših srbijanskih sveštenika razlikovali (Nenadović M., Memoari, Bgd. 1893, 26)
– u kojima pridev srbijanski ne bi mogao biti bez smanjivanja određenosti značenja zamenjen pridevom srpski, već sintagmom „srpski iz Srbije", ali u nekim slučajevima samo odredbom „iz Srbije" (npr. – srbijanski oficir, pa i u drugima), zavisno od toga kako ko pridev „srbijanski" razume. Načelno, mislimo da nacionalna komponenta u ovim slučajevima ipak ne odsustvuje, dok je teritorijalna kvalifikacija neizostavno prisutna.
II. Od ovih se slučajeva razlikuju sledeći:
Naseljavanje pređašnjih Turaka srbijanskih (Novaković St., Vaskrs države srpske, Bgd. 1904, 205). Postoji zajednica među knjigom serbijanskom i prekosavskom (Bršljan, list za zabavu, pouku i književnost, N. Sad 1886, 31). Dešava se… u jednom gradu srbijanske provincije (Đoković M., Raskrsnica, Bgd. 1950, 5). Srbijanske varoši dobijaju tip vojvođanskih varoši (Nikolić D., Srbi u Banatu u prošlosti i sadašnjosti, N. Sad 1941, 158). Odbludi čak tamo daleko preko Save do srbijanski gora (Ruvarac K., Skupljeni spisi, knj. I, N. Sad 1866, 243). Novine beogradske ili srbijanske ne prelaze… u Srem (Novaković St., Srpska knjiga, njeni prodavci i čitaoci u XIX veku, Bgd. 1900, 72)
– u kojima pridev srbijanski ima izvesno ablativno-lokativno, odnosno u nekim slučajevima posesivno-lokativno značenje: „koji je iz Srbije", „koji je u Srbiji", odn. ,,koji pripada Srbiji" i sl., pri čemu je nacionalno obeležje (srpski) izbledelo ili čak potpuno eliminisano (isp. „srbijanski Turci"), na se pridev (srbijanski) načelno svodi samo na to da ukaže na vezu datog pojma sa Srbijom u regionalnom, državno-administrativnom i sl. smislu.
III. Treći slučaj koji bismo posebno mogli izdvojiti predstavljaju primeri tipa:
Imao je vaspitanje odvojiti od vaspitanja srbijanskoga (Daničić Đ., časopis Kolo, Zgb. 1847, 6). Ima u Markoviću … srbijansko nacionalno osećanje (Skerlić J., Svetozar Marković, njegov život, rad i ideje, Bgd. 1910, 197). Srbi, doseljenici iz Australije, da ih nebi smatrali za tuđince, nosili su srbijansko odelo (Ćorđević T., Iz Srbije kneza Miloša, Bgd. 1922, 53). Major Cvjetičanin i banjalučki gradonačelnik … preobuku u srbijansko odelo … muhamedance (Čokorilo Đ., Tajna istorija austrijske politike..., Bgd. 1906, 81). Najbolji je srbijanski beli luk (Popović-Midžina K., Veliki srpski kuvar, N. Sad 1904, 148). Srbijanska nošnja (Rečnik MS, s. v. srbijanski). Srbijanski govori (P. Ivić) i sl.
Iako za to nemamo dokaza (raspolažemo oskudnom građom), mislimo da se i na osnovu jezičkog osećanja može reći da je ovaj tip veze prideva srbijanski sa imenicom najfrekventniji (ukoliko se uopšte može govoriti o frekventnosti upotrebe ovog prideva). Za ove je slučajeve uočljivo da je imenički pojam obično opšta imenica, apelativ, s kojim pridev srbijanski stupa u vezu da ukaže na izvestan poseban kvalitet, specifičan po tome što je karakterističan isključivo za Srbe u Srbiji (eventualno – za stanovništvo Srbije uopšte). Time pridev postaje nazivni nosilac oznake vrste, specijalnog tipa osobina ili posebnih odlika, u prvom redu, a etničke ili regionalne oznake služe za nomenklaturnu identifikaciju tipa o kojem je reč („srbijanska nošnja" nije „nošnja srpske nacionalnosti" ili „odelo iz Srbije" (bilo kakvo) – već odelo posebnih odlika, karakterističnih za stanovnike (ili samo Srbe) tog regiona) na pridev srbijanski nije moguće zameniti oblikom srpski bez štete po značenje.
Mislimo da se na osnovu svega ovoga mogu nazreti konture problema kao i zaključci koji bi se mogli izvesti.
1. Pridev srbijanski, kao god i imenica Srbijanac, izuzeci su u odnosu na ostale ktetike i etnike po tome što se javljaju kao nosioci ne samo informacije o nacionalno-etničkom – pored ktetika srpski i etnika Srbin –, već prvenstveno o teritorijalno regionalnom elementu (u drugim slučajevima u našoj zemlji toga nema; ne postoji, recimo, posebna leksema za Hrvata koji živi u Hrvatskoj, za razliku od Hrvata uopšte, van te regije; ktetik hrvatski pokriva sva determinativna obeležja, bez obzira na to radi li se o nečemu što je vezano za republiku Hrvatsku ili nije). Do formiralja dubleta o kojima je reč došlo je u specijalnim istorijskim uslovima, pa pojavu i distribuciju oblika srbijanski/Srbijanac treba vezati za praktične potrebe i razloge u prošlosti. I primeri jezičke građe pokazuju da su odista najčešće upotrebljavani, kao što Vuk napominje, u Vojvodini i – dodajmo – u drugim krajevima izvan tadašnje Srbije.
2. Danas se oblici srbijanski/Srbijanac, po svoj prilici, upotrebljavaju relativno retko. Ipak, biće da etnik Srbijanac (Srbijanka) ima izvesnu upotrebnu vrednost kad hoće da se naznači demografski momenat, a ne etnički ili nacionalni.
3. Ktetik srbijanski, verovatno, danas ima takođe sasvim ograničenu upotrebljivost. S obzirom na savremene društveno-političke prilike, može se, svakako, reći da danas i nema jačih podsticaja da se jedna nacionalna ili narodnosna grupa posebno identifikuje s obzirom na teritorijalnu vezanost ili poreklo, na samim tim i pridev srbijanski biva hendikepiran, naročito u onim prilikama kada treba da se ktetikom (ili pridevom uopšte) obeleži teritorijalno-regionalni momenat (odnosilo bi se, praktično, na slučajeve koje smo naveli pod značenjem I i II tipa „srbijanski pisac" odn. „srbijanska knjiga"). Oblik srbijanski može se, međutim, bolje prihvatiti (kada već postoji) načelno samo u onim prilikama kada označava vrstu ili tipološku, nomenklaturnu vrednost pojma (tipa „srbijanski govori", „srbijanska narodna nošnja" i sl.), mada i za takvu upotrebu nema mnogo prilika, a ni znatnijih potreba, pa se slučajevi takve primene gotovo iscrpljuju u primerima koje smo pod tačkom III i naveli.
Verujemo da se čak može govoriti i o tome da savremena jezička praksa uopšte potiskuje ktetike čak i tipa srpski, hrvatski itd. svuda tamo gde preovlađuje (ili treba podvući) regionalni karakter odredbe, tako da se njihovo determinativno značenje svodi sve više na oznaku isključivo nacionalno-etničkog elementa. Dok su ranije, naročito pre II svetskog rata, bili sasvim uobičajeni ktetici, recimo, u mnogobrojnim nazivima ili imenima tipa: Srpsko narodno pozorište, Srpsko lekarsko društvo, Srpska narodna skupština, srpska omladina itd., danas se radije mesto prideva upotrebljava u ovakvim prilikama kvalifikativni genitiv (Vlada NR Srbije, Izvršno veće NR Srbije, Društvo prevodilaca NR Srbije, Društvo psihologa SR Srbije itd., a ne srpska vlada, srpsko izvršno veće, srpsko društvo prevodilaca itd.), pa je utoliko pre i problem upotrebe prideva srpski: srbijanski sve više prevaziđen.
Dr Egon Fekete
____________________________________
(1) Shema tvorbe srpskohrvatskih ktetika, posebno s normativne tačke gledišta, nije izvršena; rad P. Skoka, Pridjevske izvedenice od geografskih naziva, Jezik, sv. 2, Zgb. 1954, 33–37, analizira samo izvesne slučajeve naših starih i novih ktetika, jer polazi od ideje da se „ne može postaviti apsolutno pravilo u pogledu osnove ktetikuma, već samo za njegov sufiks", pa samim tim ni u pogledu sistema njihove tvorbe. Smatramo, međutim, da se bez obzira na „apsolutno pravilo" mogu utvrditi osnovna načela i tendencije u sistemu tvorbe srpskohrvatskih ktetika, pošto se, najpre, identifikuje struktura toponima, a posebno etnika. Samo o nekim fonetsko-pravopisnim problemima govori se i u članku M. Hraste, O tvorbi posesivnih prideva na -ski od zemljopisnih imena, Jezik knj. 2, sv. 2, Zgb. 1953, 47–49.
(2) Isp. P. Skok: „Ktetikum se pravi neposredno dodavanjem sufiksa na toponim. To je najčešći slučaj" (lb. 34).
(3) P. Skok veli da „ako je ime zemlje poimeničeni pridjev ženskog roda ... kao Hrvatska, Grčka .. . ktetik znači dvoje: 1. ono što pripada zemlji, i 2. ono što pripada narodu" (ib. 37). Valja napomenuti da, načelno, ktetik uvek znači dvoje (ili – bar dvoje) – odnos prema mestu i njegovom stanovništvu. Otuda sasvim ispravne, na primer, definicije u Rečniku MS s. v. srpski – „koji se odnosi ka Srbe i na Srbiju" ili u RjJAZU (pod istom odrednicom) „koji pripada Srbu ili Srbima (a i Srbiji)", mada „pripadanje" nije jedino značenje ktetika. S druge strane nije opravdano „deliti" značenja s obzirom na strukturu osnove ktetika, a što je učinjeno u Rečniku SANU, u I knj. s. v. beogradski („koji pripada Beogradu; koji je svojstven Beogradu; koji je kao u Beogradu") nasuprot obliku beograđanski (unet samo na osnovu potvrde iz Srpskohrvatsko-nemačkog rečnika S. Ristića i J. Kangrge) a za koji se veli – „koji se odnosi na Beograđane, koji je svojstven Beograđanima". Isp. u tom smislu i napomenu M. Stevanovića: pridev na -ski izveden od imena stanovnika „upotrebljava se naporedo s pridevom opet na -ski izvedenim od imena mesta, država, zemalja, kontinenata – i bez razlike u značenju", kao što se ponekad upotrebljava samo jedan pridev i kad se odnosi na neko mesto ili zemlju, recimo, i na njihovog stanovnika" (Savremeni srpskohrvatski jezik, knj. I, Bgd. 1956, 577–578).
(4) RjJAZU navodi da najstarije potvrde oblika srpski datiraju još iz XII v., a oblik „Srb (u značenju narod) istom u poč. XIX v., a u liku 'Srbin' već od XIII v.", dok je im. Srbija, kako navodi P. Skok, s nenaglašenim latinskim sufiksom -ia „kreacija iz doba srpskog ustanka" (isp. njegov Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, knj. III, Zgb., 1973, s. v. Srbin).
Treba ovde istaći da ime Srbija ipak ima znatno stariju tradiciju, iako je, zbog stranog sufiksa, teže prodiralo u naš jezik. Već od Konstantina Porfirogenita (X vek) nalazimo geografsko ime koje se transkribuje kao „Srbija", a i u hrvatskoj redakciji Hronike popa Dukljnina, sačuvanoj u prepisu iz XVI veka, nalazimo isto ime („Surbija"). U našoj istoriografskoj literaturi uobičajen je termin Srbija za srednjovekovnu srpsku državu (u izvorima ona se naziva „Srblji", „srpska zemlja" i sl.).
(5) Formu Srb – danas, uglavnom, preživelu u književnojezičkoj relaciji – ravnopravno ili čak s prednošću u odnosu na formu Srbin tretira i RjJAZU, a tako postupa i Vuk u svome Rječniku. O postanku i razvitku srpskog imena i njegovih gramatičkih oblika i izvedenica postoji posebna i velika literatura (isp. o tome i u RjJAZU i u Etimološkom rečniku P. Skoka, a posebno Budimir Milan, Prikaz spisa o starijim pomenima srpskog imena, Glasnik SANU, knj. XI, sv. I, Bgd. 1959,str. 21. i dalje).
(6) Ovu formu beleži P. Skok: „Od Srbija ... (je) naziv Srbijanac ... s pridjevom srbijanski ... pored srbijski". (Etimol. rj., s. v. Srbija); mi, međutim, ni u jednom rečniku ili drugoj literaturi nismo našli potvrdu za formu srbijski.
(7) Ovaj zaključak je ipak preliminaran, jer sistem tvorbe ktetika uopšte, a posebno od imenica sa ovim nastavkom, ima svojih specifičkosti koje bi tek trebalo prikazati.
(8) Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, izd. Jugoslavenska akademija zkanosti i umjetnosti, Zagreb.
(9) Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika, izd. Matica srpska, Novi Sad.
(10) Vuk. Stef. Karadžić, Srpski rječnik, Beograd, 1935, IV državno izdanje.
(11) S. Ristić i J. Kangrga, Srpskohrvatsko-nemački rečnik, Bgd. 1928.
(12) F. Iveković i I. Broz, Rječnik hrvatskoga jezika, Zagreb, 1901.
(13) P. S. Pridjevske izvedenice... (ib.), 37.
(14) Uz napomenu da nije hronološki sasvim precizno izvoditi pridev sriski od „Srbija" (kao što čini Skok), jer je prvi oblik daleko stariji od drugog; Skok (ib.) naime direktno veli: „Ako je ime zemlje ... Srbija ... ktetikum se pravi odbacivanjem latinskog sufiksa (-ia): srpski". Uzgred – ni samo ovo Skokovo pravilo nije uvek prihvatljivo (isp. tipove rodezijski, indijski, austrijski u kojih ktetik nije tvoren odbacivanjem celog nastavka -ia).
(15) sa „cf. Srpska" (s. v. Srbija; a pod Srpska veli: „f. adj. Serbien, Serbia. cf. [vide] Srbija". Više o toj leksemi – u RjJAZU.
