Gavrilo Princip, heroj?
Filip Balunović | 24/10/2013
Manje od godinu dana ostalo je do obeležavanja stote godišnjice početka Prvog svetskog rata, do tada najkrvavijeg rata u ljudskoj istoriji. Kako se 28. jun 2014. približava, sve je izvesnije da će se u organizaciju obeležavanja stogodišnjice u Sarajevu, na mestu gde je Gavrilo Princip izvršio atentat na austro-ugarskog prestolonaslednika i njegovu suprugu, uključiti čak i nemačka vlada. Najveća noćna mora naših baka i deka počinje da nas manje više sve mori, kako se ovaj datum približava. Pitanje koje nas muči je dakle, “šta će reći svet?”
Pri analizi uloge Gavrila Principa u svetskoj istoriji najpre je potrebno ukazati na epistemološku pogrešku u dominirajućem, ali nažalost revizionističkom tumačenju atentata u Sarajevu. Gotovo sva literatura koja se bavi uzrocima Prvog svetskog rata već na prvoj stranici apostrofira ubistvo Franca Ferdinanda i njegove supruge Sofije kao povod za početak rata. Uprkos tome što se u kasnijoj analizi ovaj sukob svetskih razmera dovodi u direktnu vezu sa sukobljavanjem imperijalističkih pretenzija velikih sila s kraja devetnaestog i početkom dvadesetog veka, uvek nekako ostaje taj početni gorak ukus na pomen imena Gavrila Principa.
Da je čin ubistva kolonijalnog subjekta od strane ugnjetavanog znak istinskog samooslobođenja, naučili smo od Žan Pol Sartra. Kako je kolonizaciju tokom devetnaestog i dvadesetog veka pratila promocija takozvanog “naučnog rasizma”, prema kojoj je kolonizacija opravdana utoliko što je izvršena nad onima koji su nesposobni sami sobom da upravljaju, kolonijalizovan narod na tim područjima stavljan je u položaj inferiorne rase. Iako se često ocem “naučnog rasizma” smatra Aristotel, nemali je broj modernih, pre svega liberalnih mislilaca, koji su upravo ovim konceptom opravdavali kolonijalna osvajanja svojih zemalja. Tako je J. S. Mill smatrao da je opravdano ići u imperijalne pohode ako će to značiti da će “necivilizovani” postati “civilizovani”. Tocqueville je i sam, pišući o Alžiru, artikulisao karakteristike francuskog ideala “civilizirajućih misija”. Jedino je Bentham bio protiv britanskog imperijalizma i to samo iz razloga što ga je smatrao neisplativim, jer je mislio da se takvim pohodina traće dragoceni resursi. Pored Velike Britanije i Francuske, tu su naravno bile i ujedinjena Nemačka, Austro-Ugarska i carska Rusija. Svaka od ovih zemalja imala je potrebe za imperijalističkim pohodima. Naravno, sukobi velikih sila oko teritorija protezali su se kroz čitavu istoriju postojanja moderne države, a u njima su pored pobrojanih, od 16. veka na ovamo učestvovale još i Španija i Holandija. Tako je svet u nekom istorijskom trenutku postao tesan jer se zapad razvio upravo zbog toga što se u trku za svetskim bogatstvom uključivao samo ograničen broj članova. Zapad se prema mnogima, razvio samo zato što su vrlo napredne zemlje poput Kine i Indije bile opustošene eksploatacijom. Najednom, u eksploatatorske pohode uključilo se dakle previše zemalja i bilo je pitanje vremena kada će konflikti velikih sila eskalirati. A onda se pravo ni od kuda, pojavio neki Gavrilo Princip, ubio okupatorskog simbola, doživeo sartrovsko samooslobođenje i započeo Prvi svetksi rat?
Kažu da je Gavrilo Princip bio nacionalista. U regionu ga ne vole jer je bio član organizacije koja ja za cilj imala ujedinjenje Srba pod austro-ugarskom vlašću (ali i drugih južnih Slovena). U svetu ga nazivaju teroristom jer je, u svakom slučaju i pod kojim god okolnostima, ubistvo jedan varvarski čin – a pogotovo ubistvo jednog prestolonaslednika. Krenimo od prve optužbe.
Svi (uspešni) antikolonijalni pokreti u dvadesetom veku, širom sveta, bili su pokreti za “nacionalno oslobođenje”. Kako Alan Ryan piše, nacionalizam je opasan poklon koji su kolonizatori nehotice dali kolonizovanima. Čak je i Marks smatrao da su kolonijalna osvajanja progresivna, u smislu da mogu da dovedu do ekspanzije kapitalističkog načina socio-ekonomske organizacije, a koji bi za posledicu imao formiranje nardnooslobodilačkih pokreta, koji bi se po uzoru na one evropske, oslobodili najpre kolonijalne vladavine, a onda i uzeli učešće u svetskoj socijalističkoj revoluciji. Ti pokreti, najpre bi morali biti nacionalni. Oslobođenje od “imperijalizma kao najvišeg stadijuma kapitalizma” (kako glasi najpoznatije Lenjinovo delo o ovom fenomenu) kreće sa grupisanjem nacije, odnosno skupine koja ima želju da se, po uzoru na zapadne nacionalne države, najpre oslobodi okupatora a potom i formira nezavisnu državnu zajednicu. Otuda i definisanje “neagresivnog nacionalizma” prema doktrini “svakom narodu njegova zajednica” (“to each people its own polity”) i jasno razlikovanje u odnosu na “agresivni nacionalizam” koji podrazumeva osvajanja. Ova klasifikacija dakako je rezervisana za doba ranog dvadesetog veka i pre svega antikolonijalnu borbu i nije relevantna za današnju analizu nacionalizma kao pre svega retrogradnu društvenu tendenciju. Ta borba je neretko, u svim delovima sveta s početka dvadesetog veka bila vrlo radikalna i to što je bila takva ne znači da je mogla biti svrstana u “agresivnu” – ako koristimo prethodno navedenu kategorizaciju. U tom smislu, Gavrilo Princip je taman onoliki nacionalista koliki je i, primera radi, Simon Bolivar, inače simbol antikolonijalne borbe u Južnoj Americi. Isto se može reći i za drugu optužbu, tj. da je Gavrilo Princip taman onoliki terorista koliki je bio i, primera radi, Ernesto Gevara (bez namere da poredim istorijske ili ideološke uloge ove dvojice). Ovde i dolazimo do onoga što smatram glavnom epistemološkom (saznajnom) greškom u analizi istorijske uloge Gavrila Principa.
Potpuno je, sa stanovišta istorijske uloge, irelevantno da li je Mlada Bosna čiji je Princip bio član, bila za oslobođenje prvo Srba pa onda i ostalih, ili samo Srba, ili svih južnih Slovena podjednako (mada će biti da je ovo prvo). Takođe je manje bitno da li je ova organizacija bila u sprezi sa srpskom “Sloboda ili smrt” (a jeste), između ostalog i što je, primera radi, glavni ideolog Mlade Bosne Vladimir Gaćinović, bio sledbenik ruskog anarhizma (Kropotkina i Bakunjina), dok je sa Trockim, koga je upoznao u Švajcarskoj, bio čak i prijatelj. Manje je važno i to da li bi se Gavrilo Princip, da je kojim slučajem preživeo i ostao u oslobođenoj Bosni, možda u nekom trenutku i predomislio u vezi sa svojim uverenjima (za koja i ne možemo da tvrdimo kakva su tačno bila), poput na primer egipatskog antikolonijalnog borca po imenu Sayyid Qutb, koji je najpre bio heroj, a onda je ubijen od strane Nasserovog režima jer nije podržavao vojnu diktaturu već se zalagao za Šerijat (ovaj čovek je inače 1949. godine napisao knjigu pod imenom “Social justice in Islam“). Tako su dakle za analizu istorijskog značaja atentata u Sarajevu i njegovog izvršioca, varijable poput karaktera Mlade Bosne, njenih veza sa “Sloboda ili smrt” ili uverenja Principa samog, potpuno irelevantne. Pre će biti da je jedino što je bitno – istorijski kontekst u kome se ovaj događaj odigrao jer je atentat bio izraz antiimperijalne borbe naroda koji je pod stranom vlašću živeo vekovima. Narod prema kome su se velike sile odnosile “naučno rasistički”, kroz Gavrila Principa doživeo je sartrovsko samooslobođenje. Ovaj narod koji i dalje priča istim jezikom a različitih je vera i etniciteta, već stotinu godina čeka na još jednog Principa u ovoj modernoj imperiji koja se, kako to Hardt i Negri kažu u svojoj “Imperiji“, ne stvara na osnovi same sile već na sposobnosti da se sila predstavi kao da je u službi mira.
Levo smetalo, 23.10.2013.
